Bijna hadden Regentessekwartier en Valkenboskwartier een andere naam gehad: Veldherenkwartier en Uitvinderswijk. Veel logischer eigenlijk, want alle straten aan de ene kant van het Verversingskanaal zijn vernoemd naar hoge militairen uit de Slag bij Waterloo of de Belgische Opstand. De straten aan de andere kant van het kanaal hebben allemaal namen van uitvinders en ontdekkers. Maar ja, wel een beetje saai. En als je toch al een paar koninklijke straten hebt – Emmakade, Koningsplein, Regentesselaan – en de helft van de wijk is gebouwd op de oude buitenplaats Valkenbosch, dan kom je alsnog uit op de wijknamen van nu.
Van Emmakade tot Valkenboskade
Het is weer tijd voor een wandeling met aandacht voor de bebouwingsgeschiedenis. Dit keer gaat het over de Weimarstraat, gebouwd in verschillende fasen tussen 1884 en 1910. De winkelstraat loopt als een slagader door de hele wijk, vanaf de Emmakade tot aan de Valkenboskade. De Weimarstraat is vernoemd naar de schoonzoon van Koning Willem II, onze eigen ‘held van Waterloo’. Hij vocht tegen Napoleon, samen met Karel Bernhard van Saksen-Weimar-Eisenach, een Duitse legeraanvoerder in Nederlandse dienst. De groothertog is beroemd geworden om zijn uitspraak ‘Ik heb nooit gehoord dat men een veldtocht met een terugtocht begint, en daarom zullen wij te Quatre-Bras standhouden.’ Hij kreeg zelfs een standbeeld op het Lange Voorhout.
Koningsplein
Het eerste stuk vanaf de Emmakade gaat over het door grote kastanjes en lindes omzoomde Koningsplein naar het Verversingskanaal. De naam van het plein verwijst naar koning Willem III. De huizen in dit deel van het Veldherenkwartier zijn gebouwd tussen 1884 en 1892. De gevels zijn mooie voorbeelden van aannemersarchitectuur, met hun gepleisterde sierbanden en sierconstructies in chaletstijl. In die tijd bepalen projectontwikkelaars de uitbouw van de stad, niet de gemeente. Grootgrondbezitter Cornelis Goekoop tekent zelf de hoofdcontouren van Weimarstraat en Koningsplein. Daarbij volgt hij de oude verkaveling van sloten en wegen. Aannemers bouwen de straten vol met vooral herenhuizen.
Honderd jaar later, de tachtiger jaren van de 20e eeuw, heeft de verloedering hard toegeslagen. Veel huizen zijn verkamerd en slecht onderhouden, het plein is een hangplek waar wordt gedeald. Hans Janmaat, voorzitter van de extreme CentrumPartij uit de jaren ’80, baseert zijn opvattingen deels op de verloedering die hij ziet als hij uit zijn raam kijkt in de Van Merlenstraat.
De gemeente besluit te investeren in een opknapbeurt. De meest verkrotte panden in de zijstraten worden vervangen door nieuwbouw. Landschapsarchitect Urban van Aar tekent een nieuw plein. In het midden komt het nieuwe beeld ‘Paardenkracht’ te staan van de Israëlisch-Engelse beeldhouwer Zadok Ben-David. Het verbeeldt de ‘koning van de 21ste eeuw’, maar dan als parodie. In plaats van een robuust ruiterstandbeeld kiest de beeldhouwer voor een fragiel paardenskelet. Het tere beeld waait een paar keer van de sokkel en valt uiteindelijk ten prooi aan koperdieven. Nu staat er een bronzen beeld van een koninklijke nar, naar een ontwerp van Folkert de Jong.
Verversingskanaal
De wandeling gaat verder, over de brug van het Verversingskanaal, speciaal gegraven in 1888 om de stinkende stadsgrachten door te spoelen. De grond is een geschenk van Goekoop en groothertog Weimar. Vanaf 1892 wordt het tweede stuk van de Weimarstraat volgebouwd tot aan de Regentesselaan, in krap vijf jaar tijd. Dit keer met iets meer regie van de gemeente. Jack Lindo, directeur gemeentewerken, tekent in 1891 het stratenpatroon. Dat bevat voor het eerst een ‘diagonaal’, de Regentesselaan, die niet recht maar schuin loopt. Vanaf nu hebben de straten namen van uitvinders.
De Weimarstraat is bedoeld als woonstraat voor de gegoede burgerij. Maar de grote huizen met behoorlijke achtertuinen blijken erg aantrekkelijk voor winkeliers. Notarissen knijpen massaal een oogje toe bij het omkatten van woonhuizen tot winkels. Zo verandert een woonstraat binnen de kortste keren in een winkelstraat. De achtertuinen worden bij de winkels getrokken.
Het leuke van deze illegale bestemmingswijzigingen per pand is dat elke winkelier zijn eigen winkelpui laat maken en die ook weer regelmatig aanpast aan de nieuwste bouwmode. Dat leidt tot een enorme verscheidenheid aan gevels in de Weimarstraat. Er zitten echte pareltjes tussen, zoals op nummer 32 de oude hofleverancier ‘Vleeschhouwerij P. van de Gugten’. In dit gemeentelijk monument zit nu tattooshop Papanatos. Of kijk eens naar nummer 56, naar de nog bijna intacte etalage van Vroom Manifacturen uit 1938, in een heel andere stijl.
De Regentes
Dankzij flinke investeringen van de gemeente begin deze eeuw wordt ook dit tweede stuk opgeknapt en begint aan een succesvol tweede leven. Het meest opvallende pand hier is De Regentes, in art nouveau stijl. Bij de opening in 1921 is het de grootste overdekte bad- en zweminrichting van Europa. Aan het eind van de vorige eeuw wordt het zwembad meerdere keren met sluiting bedreigd. Telkens komt de buurt in opstand, totdat in 1995 uiteindelijk toch de deuren moet sluiten.
Theatermaakster Guusje Eijbers ziet de potentie van het gebouw en krijgt het samen met de buurt voor elkaar er een theater van te maken. Als De Regentes in 2012 opnieuw moet sluiten, dit keer vanwege cultuurbezuinigingen, komt de buurt weer in opstand en met succes.
Regentesseplein
In het midden van de Weimarstraat ligt het Regentesseplein, een rechthoekig plein met extra hoge huizen van drie of vier verdiepingen in neorenaissance stijl, afgezet met leilindes. Plannen zijn er genoeg om dit plein te herinrichten. Zomer 2021 ontving wethouder Van Asten hiervoor al vier scenario’s, om het plein groener, toegankelijker en vriendelijker te maken, uiteraard met behoud van de obelisk van koningin-regentes Emma. Maar welbeschouwd is het in de huidige vorm al een monumentaal plein op zich. Midden op het plein, in een groot bloemperk, staat een landmark, ‘de naald’. De obelisk is in 1905 opgericht ter ere van de mateloos populaire koningin-regentes Emma, de tweede vrouw van Willem III. De natuurstenen obelisk is ontworpen door Arend Odé en A.F. Gips en versierd met een allegorisch vrouwenbeeld en een bronzen portretbuste van Emma.
Waar nu de Regenvalk staat, het wijk- en dienstencentrum met daarboven een appartementencomplex voor ouderen, stond tot 1974 de hervormde Regentessekerk, naar een prijswinnend ontwerp van Jan Verheul. De kerk is gebouwd in 1899, en krijgt de naam van regentes Emma ‘ter herinnering aan een der aandoenlijkste tijdperken van ons vaderland’.
Omnibus
We komen in het derde stuk van de Weimarstraat, van Regentesseplein tot Beeklaan. In de beginjaren heeft ook dit deel van de winkelstraat een luxe uitstraling. Bontjassen, dameshoeden, mode, piano’s, thee en koffie, het is er allemaal te koop. De tram op de Weimarstraat voert het winkelpubliek van buiten de wijk aan.
Eerst is dat nog een paardentram naar Hollands Spoor van de Haagsche Omnibus Maatschappij van Adriaan Goekoop, zoon van de eerdergenoemde Cornelis. De omnibus heeft wel te kampen met aanloopproblemen: de assen zijn te zwak, één paard is niet genoeg en de passagiers worden wel heel erg door elkaar geschud. Nog geen twintig jaar later is de omnibus vervangen door een elektrische tram.
Loosduinsche Weimarstraat
In 1904 is de hele wijk tot aan de Beeklaan volgebouwd. Die laan lag er al lang voordat de wijk gebouwd werd. Vandaar dat dit geen bedachte ‘diagonaal’ is zoals de Regentesselaan en de Valkenboslaan. De Beeklaan is ook de grens tussen de gemeentes Den Haag en Loosduinen. De aannemers zijn niet te stoppen. Ze bouwen gewoon door aan de overkant van de gedempte Westerbeek. Daar heeft Den Haag al eerder grond aangekocht in Loosduinen. Heel even, totdat de Mientpolder in 1903 ook officieel is geannexeerd door Den Haag, heet dit stuk over de Beeklaan dan ook de Loosduinsche Weimarstraat.
Het Valkenboskwartier wordt gebouwd in een vergelijkbaar stratenpatroon als het Regentessekwartier. Jack Lindo tekent een compleet stratenplan voor de hele wijk. De bouwstijl verandert licht. In de zijstraten is de stijl zakelijker en zuiniger. Maar de panden op de Weimarstraat krijgen toch de nodige uitstraling, met al hun inpandige balkonnetjes en uitstekende erkers.
Stoer en strak
Halverwege in dit deel van de Weimarstraat, op nummer 300, staat een opvallend gebouw. Het is de Engelbewaardersschool uit 1923 van architect Louis de Wolf. Onder invloed van radicale vernieuwers als Frank Lloyd Wright ontwerpt De Wolf een stoer gebouw met strakke horizontale en verticale lijnen, zonder tierelantijnen. Op deze katholieke school voor lager en uitgebreid lager onderwijs krijgen jongens decennialang les van de Broeders van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. De meisjes hebben hun eigen Heilig Hartschool op de Beeklaan. Sinds kort is de school weer in gebruik, al is dat tijdelijk. Zodra het pand aan de Beeklaan is gerenoveerd, verhuist de Toermalijn daar naar toe.
Zorgenkindje
Ook de laatste stukken Weimarstraat krijgen te maken met verval. De laatste generatie bakkers, slagers en groenteboeren gaan rond de eeuwwisseling met pensioen of sluiten de deuren wegens de komst van steeds meer supermarkten. De tramlijn is dan al lang weg, er komt een fietsstraat voor in de plaats. Veel winkelpanden staan leeg of veranderen in twijfelachtige zaakjes. De glans is er duidelijk af.
Tot eigenlijk nu blijft het stuk tussen Beeklaan en Valkenboslaan een zorgenkindje. Vijf jaar geleden nog haalt dit stuk van de straat de nationale pers als een plek waar boven- en onderwereld elkaar ontmoeten. Met veel geld en inspanning van buurtmanagers, winkeladviseurs en extra toezichthouders lijkt het tij ook hier gelukkig te keren. De eerste speciaalzaken hebben hun plek al ingenomen, zoals ijssalon Liamo, lunchrestaurant Birdflower, vintage store Hit & Run, Sleutel en sloten service Naamplaten en Meer of wijnwinkel Wijnklas. Dat biedt hoop.
Buitenplaats Valkenbosch
De lange wandeling zit er bijna op. Aan de overkant van de Valkenboslaan loopt de Weimarstraat nog een klein stukje door tot aan het water van de Valkenboskade. Een vaart die speciaal is gegraven om afgegraven duinzand te vervoeren naar de vele bouwplaatsen van toen. De vaart loopt parallel aan de oprijlaan vanaf de Loosduinseweg naar de oude buitenplaats Valkenbosch van de familie Van Rijckevorsel.
Koning Willem II, die bijna alle buitenplaatsen opkoopt rond het oude centrum, koopt ook Valkenbosch op. Hij heeft er niet veel plezier van, op wat schamele pachtinkomsten na. Bij zijn dood in 1849 is hij zo goed als failliet. De grond wordt verkocht en niet veel later gaan buitenplaats en bijbehorende boerderij tegen de vlakte. Nog eens vijftig jaar later is de landelijke polder veranderd in een dichtbebouwde nieuwbouwwijk.
Ovonde
Kijk je naar de plattegrond van Den Haag, dan zie je een kralenketting aan pleinen die in honderd jaar tijd min of meer organisch ontstonden: Plein 1813, Anna Paulownaplein, Prins Hendrikplein, Koningsplein, Regentesseplein. Twee ervan liggen in onze wijk. De Weimarstraat is er het verbindende snoer. Sinds kort is er zelfs een nieuw plein: de Ovonde op de kruising van de Valkenboslaan en de Weimarstraat. Erg functioneel voor de verkeersdoorstroming misschien, maar ach, wat een gemiste kans om daar ook iets met blijvende grandeur van te maken.
Tekst: Arne Westerhof
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.