Elf Stolpersteine in de Buijs Ballotstraat

Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden in heel Nederland joodse inwoners uit hun huizen gehaald, weggevoerd en vermoord. Dat geldt ook voor ons Regentesse- en Valkenboskwartier: op maar liefst 80 adressen worden 157 joodse wijkbewoners uit hun huizen verdreven en later vermoord.

In de Buijs Ballotstraat komt op een nieuwjaarsborrel januari 2020 het verhaal ter sprake dat in de straat tijdens de Tweede Wereldoorlog een joods gezin is gedeporteerd. Voor straatbewoner Kees Bakker is het aanleiding om zich in deze geschiedenis te verdiepen, want “ook in de huidige tijd zie je ontwikkelingen die zorgen baren en die herinneringen oproepen aan antisemitisme en het uitsluiten van groepen in de jaren ’30 en ‘40 van de vorige eeuw.” Hij besluit informatie te zoeken over deze gedeporteerde straatbewoners en te onderzoeken hoe het hun familieleden vergaan is. De opzet is om in de Buijs Ballotstraat voor de betreffende panden Stolpersteine te plaatsen. Twee jaar lang eindeloos zoeken op Delpher, Internet, Facebook, Instagram, en zelfs Amerikaanse adressen traceren via Google Maps. In dit artikel een summiere samenvatting van de resultaten van deze zoektocht.

Stolpersteine op vier adressen

Op de website ‘Joods Monument’ vindt Kees (“Maar benadruk vooral dat het een echt een straatproject is geworden!”) al snel vijf adressen in de straat waar in totaal 12 joodse bewoners waren weggevoerd: de huisnummers 11, 16, 53, 89 en 97. De bewoonster van huisnummer 11, Bep Turksma, overleeft de oorlog. Voor de andere huisnummers vraagt Kees medio 2020 aan de gemeente toestemming om in de stoep Stolpersteine te mogen plaatsen.

Stolpersteine zijn herdenkingsstenen, betonnen steentjes van 10x 10 cm  met een messing bovenplaat. Ze liggen in de stoep bij de huizen van voormalige joodse bewoners. In de plaatjes zijn de naam, geboortedatum en de datum met plaats waar hij of zij is omgekomen gegraveerd. Het is een initiatief uit 1996 van de Duitse kunstenaar Günter Demnig. In Den Haag zijn er inmiddels iets meer dan 300 geplaatst.

Tegenslagen en successen

Het wordt een zoektocht vol tegenslagen en successen. Dat Covid vanaf diezelfde januari 2020 roet in het eten gooit, is evident. Daardoor kan het stadhuis langzamer dan gewenst reageren op gevraagde informatie of vergunningen. Bovendien is het in eerste instantie zó, dat enkel de initiatiefnemer zelf van dit wereldwijde project, Günter Demnig, de stenen mag plaatsen. Maar inmiddels mag ook een gedelegeerde van Demnig, de Haagse coördinator Jan Karel, dit doen.

Zoektocht world wide

En dan is er nog de financiering. Dat blijkt het minste probleem. Binnen de kortste keren zorgen meer dan 60 straatbewoners voor de benodigde financiën. Kees Bakker gaat dan op zoek naar alle ‘world wide‘ nabestaanden en familieleden om hen uit te nodigen voor de bijeenkomst tijdens het plaatsen van de 11 Stolpersteine. Via een nieuwsbrief houdt hij de straatbewoners op de hoogte. Kees: ”Door die zoektocht naar overlevenden en nabestaanden, kwam ook aan het licht dat de joodse bewoners dichtbij antisemitische aanhangers woonden. Zo huisvestte nr 91 het Kringhuis West van de NSB en woonde op nr 77 in de jaren ’30 Haigton, lid van fascistenbond ‘De Bezem’ . 

Buijs Ballotstraat 11

In de jaren ’40 van de vorige eeuw woont op nr 11 Bep Turksma, verpleegster bij de Haagse psychiatrische inrichting Rosenburg. Ze wordt weggevoerd, komt in Westerbork terecht, kan het kamp ontvluchten, komt via via in Engeland terecht als een van de zgn  Engelandvaarders. Bep Turksma speelt na de oorlog ook nog een rol in de beruchte Weinreb-affaire: heeft Weinreb joden gered of heeft hij ze verraden? Renate Rubinstein verdedigt Weinreb. Als Rubinstein tijdens een lezing in Groningen meldt dat Turksma Weinreb heeft verraden, en dat ze daar documenten van heeft, staat Bep Turksma op van haar stoel en meldt dat dit verhaal compleet verzonnen is. Het voorval betekent meteen het einde van de geloofwaardigheid van Rubinstein – en later die van Weinreb. 

Buijs Ballotstraat 16

Dit is de woning van ingenieur  Karel de Lange, zijn vrouw Jet Polak en hun kinderen, de 13-jarige Mirjam en de 8-jarige Hetty. Het gezin De Lange wordt op 8 juni 1943 van Westerbork naar Sobibor vervoerd, het beruchte ‘kindertransport’. Dat juni-transport telt meer dan 1000 kinderen, waarvan bijna 300 jonger dan 6 jaar. Meteen bij aankomst in Sobibor worden allen op 11 juni vergast.

Kees: “Op datzelfde adres woont ook Emile Elsbach. Hij moet zijn woning aan het Belgisch Park 32 verlaten en komt bij zijn oud-collega van de Octrooiraad Karel de Lange te wonen. Emile vlucht vanuit de Buijs Ballotstraat, samen met zijn broer Otto, naar Mechelen (B), ze worden daar opgepakt en in maart 1943 vermoord in Bismarckhütte, een klein werkkamp dat hoorde bij Auschwitz. Een zus van Emile vertrekt al in 1940 naar Amerika, samen met haar man Benjamin Sanders. Een van hun kinderen is Job Sanders, balletdanser bij onder andere het Nederlands Dans Theater.” Voor de deur van nr 16 liggen vijf Stolpersteine.

Buijs Ballotstraat 53

De familie Klein wordt in 1943 gedwongen het huis op nr 53 te verkopen. Vader Alexander Klein is oud rector magnificus aan de universiteit Groningen en hoogleraar gezondheidszorg. Het gezin wordt in 1942 gedeporteerd en komt op de zgn. Barneveld lijst terecht: een groep joodse Nederlanders die van maatschappelijke betekenis is. Alexander en zoon Eduard komen desondanks later in ‘modelkamp’ Theresiënstadt terecht en overleven de oorlog. Hun andere zoon, Samuel, zit ondergedoken in Delft. Zoon Robert Ferrand Klein, boekhouder, overlijdt op 30 september 1942 in 1942 in Auschwitz. Voor de deur van nr 53 ligt een Stolperstein

Buijs Ballotstraat 89

Op dit adres woont in de oorlogsjaren de 70-jarige Marianne Jacobson; in januari 1943 wordt zij vanuit Westerbork gedeporteerd naar Auschwitz en daar een maand later vermoord. Kees: “Bijzonder is dat op dit adres tot 1994 Bernard Jacobson woont, van 1992 tot 1994 artistiek leider bij het Haags Philharmonisch Orkest, nu Residentieorkest. Wel dezelfde achternaam, maar blijkt toch na veel speurwerk geen familie te zijn. Van Marianne zelf heb ik helaas geen nabestaanden kunnen vinden.” Voor de deur van nr 89 ligt een Stolperstein.

Buijs Ballotstraat 97

Het gezin Izaak Van Creveld en Esther Rebecca van Creveld-Jacobs met hun beide kinderen, Jacob en Margaretha, woont op dit adres boven hun winkel, poelierszaak ‘Maison Revel’. In 1943 worden zij vanuit Westerbork gedeporteerd. De ouders worden in Sobibor vermoord op 28 mei 1943 en hun beide kinderen op 26 februari 1943 in Auschwitz.

In 1942 doet het gezin Van Creveld, dat niet praktiserend joods is, belijdenis in de Nederlands Hervormde Regentessekerk aan het Regentesseplein, wat hen uiteindelijk niet heeft mogen baten. Bakker ontdekt dat vrijwel alle nabestaanden van het gezin Creveld-Jacobs in de oorlog zijn vermoord. Voor de deur van nr 97 liggen vier Stolpersteine.

Woensdagmiddag 21 september 2022

En dan eindelijk, op 21 september 2022, is het zo ver. Kees Bakker opent de bijeenkomst met een korte toespraak: “Waar lag het begin van de vraag over joodse straatbewoners. Dat is de bezorgdheid over het opkomend populisme, de polarisatie, het wegzetten van groepen. Daarnaast de grote verschillen tussen arm en rijk. Daarin schuilen risico’s het morele kompas te verliezen. De Stolpersteine zijn naast de herinneringen aan de vermoorde bewoners tijdens de Duitse bezetting óók een signaal. Een signaal dat wij onze democratie, onze samenleving moeten koesteren en beschermen. Een moment van grote saamhorigheid vinden we vandaag bevestigd bij het plaatsen van de struikelstenen. Want de realisatie daarvan wordt, ook financieel, gedragen door vele, nee, vrijwel alle straatbewoners.”

Daarna worden de 11 Stolpersteine geplaatst in de stoep bij de vier adressen, onder toeziend oog van tientallen straatbewoners èn nabestaanden van de herdachte joodse bewoners. Buurtbewoner Bas Maassen draagt gedichten voor, straatbewoner Lotte Elisabeth zingt toepasselijke liederen begeleid door Ron Bolling en er is muziek door Santonio en Juan. Straatgenote Sandra Uittenbogaart maakt een fotoverslag.

De joodse bewoners van de Buijs Ballotstraat: Hun naam is aan de vergetelheid ontrukt. Dankzij de straat, dankzij de tomeloze inzet van Kees Bakker.

Tekst Piet Vernimmen
Foto’s Sandra Uittenbogaart