Buurtpark De Verademing is nu een groene oase, maar het park kent een lange, tegenwoordig vrijwel onzichtbare. industriële historie. In 1875 werd hier de eerste gemeentelijke gasfabriek gebouwd, op het terrein naast de Asschtaal (genoemd naar de aldaar sinds 1871 gevestigde Gemeente Reiniging). Vanaf die plek werd het Haagse huisvuil met boten naar elders vervoerd.
Al in juni 1876 werd het eerste gas geproduceerd. Daartoe werd steenkool verhit, waarna het vrijkomende gas werd opgeslagen in gashouders. De fabriek bestond uit drie, later vijf gashouders en een stookgebouw met 50 ovens met schoorstenen tot wel 33 meter hoog.
Vincent van Gogh maakte in 1882 een tekening van de gasfabriek, zo te zien vanaf de Loosduinseweg. In de verte is ook nog een molen te zien, waarschijnlijk de Haasmolen die aan de Noord-West Buitensingel stond (nu hoek De Constant Rebecquestraat/Koningin Emmakade).
Het gas werd gebruikt voor het verlichten van de huizen van de gegoede burgerij, en van de hoofdstraten in de stad. De fabriek was bereikbaar via een onverharde zijweg van de Loosduinseweg. Die weg heette eerst Weg naar Gasfabriek, en kreeg in 1906 de naam Gaslaan.
De gasfabriek is onlosmakelijk verbonden met de Coöperatieve Vereeniging Vooruit II, een woningcoöperatie, opgericht in 1886. Veel arbeiders van de gasfabriek woonden onder erbarmelijke omstandigheden in de sloppen en stegen bij de Noord-West Buitensingel. De coöperatie nam het initiatief om op de onbebouwde grond aan de andere kant van de Weg naar Gasfabriek arbeiderswoningen te bouwen. Dat complex kennen we nu als de Blauwe Pannenbuurt. De arbeiders van de gasfabriek werden benaderd om lid te worden van de coöperatie. De directeur, de heer J.E.M. Kros, speelde daar een actieve rol in. Hij was ook een van de commissarissen van Vooruit II. De huidige Jan Krosstraat herinnert aan hem.
Over de naamgeving van de straten ontstond indertijd nog een conflict. De door de coöperatie voorgestelde namen als Koningin Emmastraat (Koningin Emma was beschermvrouwe) en Willem de Zwijgerstraat werden door de gemeente niet passend gevonden voor zo’n achterafbuurtje. Uiteindelijk werden tamelijk onbekende graveurs en beeldhouwers vernoemd.
De bouw begon op 10 maart 1887. Ter herinnering daaraan werd in de De Gheijnstraat een gedenksteen aangebracht (nog altijd te zien). De coöperatie had ook een eigen kantoor annex verenigingslokaal op de hoek Gaslaan/Rottermontstraat (Rottermontstraat 2). Het uithangbord is links zichtbaar op deze foto uit 1930.
In 1915 gaat Den Haag als eerste Nederlandse gemeente over op elektrische straatverlichting. In De Binckhorst was inmiddels al in 1907 een tweede gasfabriek geopend. In 1924 wordt de gasfabriek bij de Gaslaan gesloten.
De fabriek is dan weliswaar gesloten, de gashouders blijven nog wel in gebruik. In Het Vaderland van 7 december 1955 wordt vermeld dat er bij het Gemeentelijk Gasbedrijf aan de Gaslaan een gashouder wordt gebouwd die volgens een geheel nieuw systeem zal gaan werken. En in datzelfde Vaderland van 9 juli 1957 staat een artikel over de blije gezichten bij de bewoners van de Gaslaan, die ’s ochtends voortaan fluitend en zingend de gordijnen opendoen: de sombere, grauwe, deprimerende gashouders zijn door kunstenaar Paul Kromjong in een vrolijk jasje gestoken. Op de foto is ook de anno 2022 nog steeds bestaande woning Gaslaan 145 te zien. De gashouder staat pal achter de woning.
Anno 2022 staat er gelukkig nog steeds een fraai pand aan de Gaslaan, op nummer 145/145a. Het is één van de weinige getuigen van de boeiende historie van wat nu buurtpark De Verademing is. Maar is het de voormalige directeurswoning, of had het pand vroeger een andere bestemming?
In het boek De gemeente-gasfabrieken van ’s-Gravenhage, uit 1925, staat een plattegrond van de Nieuwe Gasfabriek ’s Gravenhage. Ingetekend zijn alle bedrijfsgebouwen, de directeurswoning, het administratiegebouw annex opzichterswoning, en de portierswoning.
V = administratiegebouw en opzichterswoning
W = directeurswoning
X = portierswoning
Linksonder zijn de directeurswoning en de portierswoning te zien. Bij de directeurswoning is een flinke tuin aangelegd. Het administratiegebouw staat in het midden op de plattegrond.
Hieronder een foto van de directeurswoning uit 1889, ook afkomstig uit bovengenoemd boek.
En hieronder een foto van de ingang van de fabriek aan de Gaslaan, met links nog net zichtbaar de directeurswoning met aangrenzende tuin.
Nog een foto van de directeurswoning, rond 1880.
In 1915 wordt er een keukenmeid gevraagd voor de woning Gaslaan 41, bij de familie Bakhuis (in 1899 werd de heer Bakhuis de opvolger van de eerste directeur, J.M.A. Kros).
Na de sluiting van de fabriek in 1924 heeft de voormalige directeurswoning andere bestemmingen gehad. Volgens een bericht in De Nederlander van 20 mei 1933 heeft B&W van Den Haag toestemming gegeven om in de vroegere directeurswoning gelegen aan Gaslaan 41 een tehuis voor werklozen te vestigen, van de Stichting Vrijzinnig-Protestantse Crisiszorg:
Hieronder een foto uit 1933 van het Kerstfeest in het tehuis voor werklozen aan de Gaslaan:
Op 12 november 1934 valt in de Haagsche Courant te lezen dat er in de tuin van Gaslaan 41 een reusachtige paddenstoel is gevonden. Op een bijgaande foto staat de trotse vinder met de paddenstoel.
Het is in die tijd wel een drukte van belang in dat buurtje… Want in de Haagsche Courant van 10 mei 1933 valt te lezen dat de vroegere dienstwoning van de adjunct-directeur van de gasfabriek aan Gaslaan 43 toch niet wordt afgebroken, maar wordt verhuurd aan de katholieke Gerardus-Majella Stichting om daar een katholiek jeugdhuis te openen. Volgens dat bericht zou ook de vroegere directeurswoning op nummer 41 in eerste instantie worden gesloopt.
Op Gaslaan 45 is in 1936 een meisjesgroep van de Nationale Jeugdstorm gevestigd (dat is de jongerenafdeling van de NSB). In 1927 wordt Gaslaan 49 verhuurd aan de afdeling Den Haag van de Bond van Invaliden. In 1933 worden de panden Gaslaan 47 en 49 verhuurd aan de padvinderijgroep “De speurders” van de CJMV.
Terug naar Gaslaan 41. In 1938 is het tehuis voor werklozen volgens onderstaand krantenbericht gevestigd op het adres Gaslaan 161.
Van Gaslaan 41 naar Gaslaan 161? Hoe kan dat? Rond 1937 is aan de oneven zijde van de Gaslaan een deel van de bestaande woningen afgebroken, en zijn er nieuwe woningen gebouwd. Daarbij is ook de huisnummering veranderd. Want op onderstaande foto uit 1977 is een statig pand aan de Gaslaan nummer 161 afgebeeld. Zelfde adres als in 1938 dus. Dit pand is onmiskenbaar hetzelfde pand als op de twee afbeeldingen van de directeurswoning van rond 1880 en 1889 eerder in dit artikel.
https://haagsgemeentearchief.nl/mediabank/beeldcollectie/detail/ba806507-4635-4507-9385-f45c573e147c/media/1e6d00a0-b806-45c7-9326-8701d2087ebe (Foto: geen toestemming voor publicatie)
Het pand Gaslaan 161 is na de Tweede Wereldoorlog in gebruik genomen door de Gemeentelijke Plantsoenendienst. Bovenstaande foto is afkomstig uit de Haagsche Courant van 8 september 1977, en stond bij een artikel over jongerencentrum De Beek in de Gheijnstraat. In dat artikel werd verteld dat het jongerencentrum behoefte had aan een groter pand. Daarvoor was het oog gevallen op het pand op de bijgevoegde foto, volgens het artikel “een herenhuis dat bij de ingang van het energiebedrijf aan de Gaslaan staat”.
Hieronder een luchtfoto uit 1982.
Op deze luchtfoto zijn heel duidelijk twee panden/woningen te zien. Het grootste pand (de voormalige directeurswoning) is na die tijd gesloopt, ergens tussen 1982 en 1994. Want op onderstaande luchtfoto uit 1994 is dat pand al verdwenen.
Het andere pand op de luchtfoto is de huidige woning op Gaslaan 145/145a. Dat pand is een van de laatste herinneringen aan de gasfabriek die hier ooit stond.
Hieronder een foto rond 1880 met volgens bijschrift het bureau van de directeur.
Hier een foto uit 1900. Op de foto is rechts nog net de directeurswoning met tuin te zien. Links staat hetzelfde gebouw als op bovenstaande foto uit 1880. Dat gebouw is dus niet het bureau van de directeur, maar de portierswoning.
Nu een foto uit 1910:
Volgens het bijschrift het westelijk depot van de Reinigingsdienst aan de Gaslaan. Het pand links op de foto is hetzelfde als op de beide voorgaande foto’s, alleen het linkerdeel is verhoogd en uitgebreid.
Een foto uit 1935. Op deze foto is hetzelfde pand te zien als op de foto hierboven uit 1910.
Vervolgens een foto van hetzelfde pand, uit 1983.
En tenslotte een recente foto van het pand.
https://haagsgemeentearchief.nl/mediabank/beeldcollectie/detail/c0d989c6-f4ba-6c19-84da-b6f9ac9dff72/media/ec30b5a6-eb29-4ca4-25b1-747f0d65ebb1 (Geen toestemming voor publicatie)
Conclusie
De oorspronkelijke portierswoning (zie de foto’s uit 1880 en 1900) is kort voor 1910 vergroot en uitgebreid (zie de foto uit 1910). Dat pand staat er nog steeds en is nu de woning aan de Gaslaan met huisnummer 145/145a.
Bronnen:
- Den Haag Energiek, Gemeentelijk Energiebedrijf Den Haag, 1981. Uitgegeven door Kruseman’s Uitgeversmaatschappij ’s-Gravenhage. Hierin hoofdstuk 5: De gemeente geeft gas.
- Wonen aan de weg naar de Gasfabriek. De ’s-Gravenhaagsche Coöperatieve vereniging Vooruit II 1886-1996, herziene editie 2006
- De gemeente-gasfabrieken van ’s-Gravenhage, 1925
- Stichting Haags Industrieel Erfgoed: shie.nl
- Delpher.nl
- De Beeldcollectie van het Gemeentearchief van Den Haag
Tekst: Gerard van der Bijl/Theo Broekema
Je moet ingelogd zijn om een reactie te plaatsen.