Gefröbel in de Weimarstraat. De Kindertuin van Elise van Calcar

WEIMARCHIEF

Op 1 maart 1898 opent op het adres Weimarstraat 80 de eerste Fröbelschool in Nederland haar deuren, onder de naam Kindertuin. Initiatiefneemster Elise van Calcar, geboren Schiötling, is dan samen met haar man Herman van Calcar in februari van datzelfde jaar verhuisd van de Riouwstraat naar het naastgelegen pand Weimarstraat 82. Zij is dan al over de 75, en sinds vele jaren vurig pleitbezorgster in Nederland van de opvoedings- en onderwijsideeën van de Duitse pedagoog Friedrich Fröbel.

Elisa Schiötling, geboren in 1822, was opgeleid als onderwijzeres, ging werken als gouvernante, en kreeg een passie voor kinderen (zelf bleef ze kinderloos). Ze werd één van de Nederlandse onderwijspioniers uit de 19^e eeuw, maar schreef ook romans en kinderboeken (onder haar nom de plume Elise van Calcar), en was strijdbaar voorvechtster van vrouwenrechten (ze roerde zich flink op nationale en internationale vrouwenconferenties).

Vanaf 1873 raakt ze meer en meer in de ban van het spiritisme, de esoterie en het occulte. In het huis van het echtpaar in de Riouwstraat vinden wekelijks spiritistische séances plaats, waar contact wordt gezocht met personen aan gene zijde. Ook na de verhuizing naar de Weimarstraat gingen deze séances gewoon door.

De oprichting van de Kindertuin had nogal wat voeten in aarde gehad. De aanvankelijke plannen waren erg ambitieus en (te) duur (de bekende Adriaan Goedkoop had daarbij financieel ook bijgedragen). Uiteindelijk werd besloten om de Kindertuin dan toch op wat bescheidener schaal te openen, ook omdat mevrouw van Calcar vreesde dat zij gezien haar gevorderde leeftijd na nog meer uitstel niet meer in staat zou zijn om leiding te geven aan de Kindertuin.

Naast de Kindertuin werd een Moederschool opgericht, om de a.s. moeders te onderrichten in alles inzake opvoeding, geheel volgens de indertijd uiterst moderne inzichten van Fröbel.

De Kindertuin had veel succes, in tegenstelling tot de Moederschool. In een In memoriam bij het overlijden van mevrouw van Calcar (zij overleed op 13 juli 1904) valt te lezen: “Het was voor de ijverige werkster echter een groote teleurstelling dat de Haagsche dames over het algemeen haar taak als moeder zoo weinig begrepen, en de cursus, die later trouwens om gezondheidsredenen moest worden opgegeven, zoo slecht werd bezocht.” In een andere reactie heette het: ‘als vele der voormoederen geweest waren als deze vrouw, er zou, al ware er dan ook misschien geen mannenquaestie, voorzeker nooit een vrouwenquaestie zijn ontstaan.’

De Kindertuin sloot haar deuren in 1914. In 1920 werd het pand verbouwd tot winkel. Nu is er een fietsenwinkel gevestigd, onder de naam Reparatiehemel (“Jongens doorgaan! Elk huis heeft een deur”).
Of er contact is met gene zijde is niet bekend.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Voor wie meer wil weten:

• In 1921 verschijnt er een vuistdikke biografie (meer dan duizend pagina’s!) van Elise van Calcar, geschreven door vriend en bewonderaar en tevens kunstschilder J.H. Sikemeijer: Elise van Calcar-Schiotling. Haar leven en omgeving. Haar arbeid. Haar geestesrichting. (Haarlem, 1921). De biografie is te raadplegen via Delpher (www.delpher.nl). De episode in de Weimarstraat wordt beschreven vanaf blz. 851. Daar zijn ook foto’s te vinden van (het interieur van) de woning in de Weimarstraat.
• Voor wie de biografie van Sikemeijer te veel van het goede vindt: een biografische schets van Elise van Calcar is te vinden in het Biografisch Woordenboek Nederland, in het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, en in het Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland (allemaal digitaal raadpleegbaar).
• Op de website van het Literatuurmuseum is Elise van Calcar opgenomen in de Schrijversgalerij. Zie literatuurmuseum.nl. In de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren (www.dbnl.org) zijn een aantal romans en artikelen van haar hand te vinden. Of die boeken tegenwoordig nog echt lezenswaardig zijn moet echter ernstig worden betwijfeld. Marita Mathijsen, emeritus hoogleraar 19^e eeuwse letterkunde en groot kenner van de literatuur uit die tijd, merkte over van Calcar’s roman Hermine (760 bladzijden in twee delen, verschenen in 1850) het volgende op: “Het stuit me tegen de borst het te moeten toegeven: het boek is werkelijk onleesbaar. Dit kan geen mens van tegenwoordig meer aan. Alleen de natuurbeschrijvingen zijn mooi maar verder is alles gekwezel over godsdienst.”
• Naast boeken voor volwassenen schreef ze ook kinderboeken, waaronder “Wonderboeken voor het jonge kind”. Dat waren uitklapbare prentenboeken. De Koninklijke Bibliotheek bezit een exemplaar met de titel “Nooit uitgekeken”. Zie https://www.kb.nl/blogs/kinderboeken-en-strips/nooit-uitgekeken. Op Youtube is een filmpje te zien over dit boek: https://www.youtube.com/watch?v=Mqq5bsjCQsE
• In het Jaarboek Nederlandsche Maatschappij der letterkunde, 1905, verschijnt na haar overlijden een In Memoriam. Eveneens te lezen in de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren (dbnl.nl). Een citaat: “De theorie van den kindertuin nu, zooals die daarin wordt beschreven, in praktijk te brengen, het was een der illusiën van Mevr. v. Calcar’s ouden dag. Grootsche plannen daarvoor gingen in haar hoofd om; een vermogend echtpaar beloofde haar de beschikking over een uitgestrekt stuk grond; zij had het gebouw reeds in teekening doen brengen, en toen juist de grootschheid van plan en uitvoering de zaak om financiëele redenen onmogelijk maakte, stelde hetzelfde echtpaar haar in staat op eenvoudiger schaal in een daartoe ingerichte woning naast de hare in de Weimarstraat toch een kindertuin te openen. Daaraan werd verbonden een gelegenheid tot opleiding van kinderjuffrouwen en een opvoedkundige cursus voor moeders. De vereeniging ‘Kindervrienden’ op initiatief van Mevr. v. Calcar opgericht, voerde het beheer en zorgde voor den financiëelen welstand. De kindertuin had veel succes; het was voor de ijverige werkster echter een groote teleurstelling dat de Haagsche dames over het algemeen haar taak als moeder zoo weinig begrepen, en de cursus, die later trouwens om gezondheidsredenen moest worden opgegeven, zoo slecht werd bezocht. De kindertuin werd geopend in het voorjaar van ’98, het jaar der Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid. Ook daaraan werkte Mevr. v. Calcar nog mede door te spreken op het congres over: ‘de taak van moeders en opvoedsters’ over ‘de macht der eerste indrukken’. Wie haar daar hoorde of het belangrijke artikel leest, dat zij eenige weken later naar aanleiding van dat congres schreef, kan evenmin twijfelen aan de helderheid van haar gedachtengang als aan de vaardigheid harer pen”.
• De bekende journalist M.J. Brusse interviewde mevrouw van Calcar ter gelegenheid van haar 75^e verjaardag, toen nog in de Riouwstraat, vlak voor haar verhuizing naar de Weimarstraat. Het interview verscheen in Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift, Jaargang 7, 1897. Ook dit interview is te vinden op www.dbnl.org.
• In het laatste kwart van de 19^e eeuw ontstaat er een grote interesse in esoterie, spiritisme, vrijmetselarij, theosofie, etcetera, ook in Den Haag. Veel informatie daarover is te vinden in: Geheim Den Haag. Vrijmetselaarstempels en andere esoterische gebouwen in Den Haag rond 1900 (uitgeverij De Nieuwe Haagsche, 2011). Daarin ook aandacht voor de spiritistische séances ten huize van het echtpaar van Calcar, eerst in de Riouwstraat en later in de Weimarstraat. Tijdens die séances werd contact gezocht met overledenen, zoals gestorven vrienden en de voormalige huisarts van het echtpaar, die in het hiernamaals pasgestorven slachtoffers van de kruitramp in Antwerpen zou hebben begeleid bij hun aankomst in een andere wereld. Ook de overleden koningin Sophie (de eerste echtgenote van koning Willem III) meldde zich. Verslagen van deze séances verschenen in het tijdschrift “Op de Grenzen van Twee Werelden”, dat mevrouw van Calcar vanaf 1877 tot haar dood uitgaf (het tijdschrift is te lezen op www.dbnl.org).
• In de wijkkrant van de Archipelbuurt van nov/dec 2020 schreef José Buschmann een artikel over Elise van Calcar, de “struise koningin van de dansende tafels” (Stemmen van gene zijde, in de serie Vreemde vogels in de archipel). Daarin valt bijvoorbeeld te lezen dat Louis Couperus in 1892 per brief aan mevrouw van Calcar vroeg of hij samen met zijn echtgenote een spiritistische séance bij mocht wonen. Zie www.archipelwillemspark.nl
• In 1858 reist Elise van Calcar naar Parijs, waar ze een maand verblijft. Ze is dan 36 jaar, en ze reist zonder mannelijke begeleiding, best opmerkelijk voor die tijd. Over dat verblijf schrijft ze een jaar later een verslag: Wat Parijs mij te zien en te denken gaf.
• In 2018 verscheen van de hand van Frieda van Essen het boek Elise’s Parijs in 1858, reisimpressies. Zie www.reislustigevrouwen.nl

Tekst:
Weimarchief/Gerard van der Bijl

Fotoverantwoording:
Bovenste foto: Weimarstraat gezien richting Conradkade, vanaf Regentesseplein, even zijde, rond 1900. Het pand met de tweede erker vanaf rechts is het pand van de Kindertuin. Links is nog net de pas gebouwde Regentessekerk te zien. Foto afkomstig uit Beeldcollectie Haags Gemeentearchief.
Middelste foto: Elise van Calcar in 1900. Foto afkomstig uit Beeldcollectie Haags Gemeentearchief.
Onderste foto: Kindertuin Elise van Calcar, Weimarstraat 80, met ernaast op nummer 82 het woonhuis (foto uit biografie J.H. Sikemeijer)

Reacties:
weimarchief@gmail.com

Weimarchief:
Wilt u ons Weimarchiefteam komen versterken? Mail ons dan: weimarchief@gmail.com.